Fəsildə, mənbələrə əsaslanaraq
Azərbaycanın Xocalıda kollek­tiv­ləşmənin bərqərar edilməsindən və rayo­nun
kəndlərinin tarixinə ən ağır, əzablı və dəhşətli dövr kimi daxil olmasından
bəhs edilir. Göstərilir ki, Xocalıda həyata keçirilən kollektivləşdirmə dinə,
milli ənənələrə qarşı mübarizə ilə müşayiət olunmuş, məscidlər dağı­dılmış,
qadın­ların çadraları əllərindən alınmışdır. Kol­lek­tivləşmənin ən dəhşətli
faciələrindən biri qolçomaqlara və onların tərəf­darlarına divan tutulması idi.
Bəhs olunan dövrdə, Xocalıda minlərlə qol­çomaq, varlı kəndli məhv edildi və
sürgün olundu. Kolxoz quru­culuğunda yol verilən əyintilər, səhvlər, zorakılıq
və inzibatçılıq, qol­çomaqlara, varlı və ortabab kəndlilərə qarşı çevrilmiş
kobud, qey­ri-insani təd­birlər kəndlilərin kütləvi narazılığına, sovet
rejiminə və kollektivləşməyə qarşı müqavimət hərə­katına səbəb olmuşdur. Lakin
sovet haki­miyyəti orqanları tərəfindən bu hərəkat amansızcasına yatırılmış,
onlarla Xocalılı üsyançı həbs edil­miş, sürgün olunmuş və güllə­lənmişdir.
Bununla da Xocalıda çox ağrılı, əzablı və dəhşətli yollarla aparılan kol­lek­tivləşdirmə
nəticə­sində kol­xoz quruluşu yaradılmışdır. Bütün bunlar fəsildə tədqiq və
təhlil olunmuşdur.

Sovet imperiyasının iqtisadi
təməlini qurmaq üçün fərdi kəndli təsər­rüfatlarının kollektiv təsərrüfat
halında yenidən qurulması tələb olunurdu. Sovet dövləti bu işə sənaye, nəq­liyyat
və əsaslı tikinti sahələrində olduğu kimi kənd təsərrüfatı sahəsində də
torpağın, kənd təsərrüfatı alətlərinin, qoşqu qüvvələ­rinin milliləşdirilməsi
işindən baş­ladı.

Sovet hakimiyyətinin təşkili
və möhkəmləndirilməsi uğ­runda mübarizə pro­sesində iqtisadiyyat sahəsində
həyata keçirilən tədbirlər içərisində Azərbay­can İnqilab komi­təsinin torpağın
milliləşdirilməsi haqqında 5 may tarixli dekreti mü­hüm yer tuturdu [1, s. 65].
Həmin dekret əsasən torpaq üzərinə xüsusi mülkiyyət ləğv olundu. 1920-ci ilin
may-iyun aylarından Qarabağ böl­gəsində mülkədar torpaq mülkiyyəti müsadirə
olunmağa başladı. 1920-ci il noya­brın 5-də Xocalıda kənd fəallarının toplanışı
keçirildi [2, s.76]. Həmin toplanışda tor­pağın və təsərrüfat alətlərinin
milliləş­dirilməsi məsələsi müza­kirə olundu. 1920-ci ilin sonunda Xocalı
ərazisində 2000 desyatin torpaq sahələri, 1920-ci ilin yaz-əkin kompaniyası
zamanı 15 min desyatin torpaq, bağ sahələri milliləşdirildi. Bütövlükdə Azərbay­canda
1921-ci ildə 362.947 desyatin torpaq sahələri milliləş­diril­mişdir ki, bu
torpaq sahəsinin 160 min desyatindən çoxu nümunəvi torpaq sahələri idi. Həmin
sahələr sovet təsərrüfatı təşkil etmək üçün toxunulmaz elan olundu [3, s.115].

Azərbaycan İnqilab Komitəsinin
1920-ci il mayın 15-də meşə­lərin, suların, yeraltı sərvətlərin dövlət
mülkiyyəti olması haqqında dekret verdi [3, s.116]. Həmin dekretə əsa­sən
Xocalının bütün meşə zolaqları, suları dövlət mülkiy­yətinə çevrildi. Torpağın,
suların və s. milliləşdirilməsi kəskin sinfi, milli ziddiyyətlərin kəskin­ləşməsi
şə­rai­tində həyata keçirilirdi. Bəhs etdiyimiz dövrdə Ermənistanın Azərbaycana
qarşı təcavüzü baş vermiş və Xocalının kəndləri bərbad vəziyyətə düşmüşdü.
1920-ci ilin oktya­brında olan məlumata görə Azərbaycanda 300 min desyatinə
qədər suvarılan torpaq sahələri sıradan çıxmışdır [2, s.25]. Xocalının
üzümlükləri, digər meyvə bağları baramaçılıq üçün becərilən toxmacarlıq əsasən
məhv olun­muşdur. 1921-ci ildə bütün kənd təsərrüfatı bitkiləri sahəsi 1913-cü
ildəkinə nisbətən 38 faiz, dənli və paxlalı bitkilər – 32 faiz, iri­buynuzlu
mal-qaranın sayı 1916-cı ildəkinə nisbətən – 39 faiz, xırdabaş heyvan isə, 2
dəfədən çox azal­mışdır. Xocalının tut ağac­ları, mal-qara üçün qışlaqlar
tamamilə məhv edilmişdi. Xocalı kənd­lərinin çoxunda təsər­rüfat alətləri,
araba, xış qalmamışdır [3, s.110-115].

Sovet hakimiyyətindən əvvəl
Xocalı əhalisi əsasən heyvan­dar­lıqla məşğul idilər. Xocalının zəngin
yaylaqları, biçənəkləri, ümu­miy­yətlə təbii şəraiti heyvan­darlığın inkişafı
üçün əlverişli idi. Birinci Dünya müharibəsi, 1918-1920-ci illərdə törədilən
milli qır­ğın, daşnak quldur dəstələrinin ara verməyən basqınları, qarətlər
Xocalıda mal-qaranın kəskin dərəcədə azalmasına səbəb oldu. Məsə­lən,
1914-1920-ci illər arasındakı dövrdə qoyunların sayı 2,7 dəfə, qaramalın sayı
35 faiz, at ilxılarının sayı yarıbayarı azalmışdır. On­ların çoxu Ermənistana,
İrana aparılmışdır [56].

Xocalıda Sovet hakimiyyəti
qurulduqdan sonra maldar­lığın inkişafına diqqət artırıldı. 1923-cü ildə
Qarabağda açılan Kənd Təsərrüfatı Texnikomu zootexniklər hazır­lamağa baş­ladı.
1924-cü ildən başlayaraq mal-qaranın sayı ildən-ilə artdı. 1926-cı ildə
Qarabağda 3 baytarlıq məntəqəsi təşkil edildi. “Turşsu” damazlıq sov­xozunda
diaqnoz kabinəsi də yaradıldı [6]. Bütün bunlar Xoca­lıda heyvan­darlığın
inkişafına təkan verdi. Kolxoz və sovxozların yara­dılması, heyvandarlıq fer­malarının
təşkil edilməsi, mal-qaranın sayının artmasına, onun cinsinin yaxşı­laşdırılmasına
təsir etdi. 1939-cu ildə olan məlu­mata görə Xocalıda qoyun­ların sayı 1913-cü
ildəkindən 1,3 dəfə, qaramalın sayı isə 88,5 faiz artmışdır [19, s.1, iş 112,
v. 23]. Bəhs olunan dövrdə Xocalı ərazisində iribuy­nuzlu mal-qaranın sayı 9876
baş (bundan 5893 başı şəxsi təsərrüfatlarda sax­lanılırdı), qoyun və keçilərin
sayı 5894 baş (şəxsi təsər­rüfatlarda 1586 baş) idi. Aparılan tədqiqatlardan
məlum olur ki, 1913-cü illə müqayisədə 1939-cu ildə Xocalı ərazisində mal-qaraların
sayı 27 faiz çoxalmışdı. 1920-ci ildə Qarabağın kəndləri ağır vəziyyətdə idi.
S.Ağamalıoğlu belə bir vəziy­yəti xatırlayaraq sonralar yazmış­dır: “Dağılmış
və qılıncdan keçirilmiş Şuşa, özülünədək yan­dırıl­mış bölgənin dəhşətli
günləri, azğın quldur özbaşınalığı, fəhlə və kəndlilərə qarşı zorakılıq və
təhqirlər əsrlər boyu unudulmuş və əzilməz kəndlilər üzərində
cəhalətpərəstlərin ağalığı, ermənilər ilə türklər (azərbaycanlılar - N.M.)
arasında ən iyrənc milli ədavət və qarşılıqlı məhvetmə – Müsavatdan Sovetlərə
irs qalan bax budur”.

Buna görə də, xalq
təsərrüfatının bərpa edilməsi çox böyük qüvvə və enerji tələb edirdi. Burada
dağılmış Şuşa kimi şəhəri bərpa etməklə yanaşı, bərbad bir vəziyyətə salınmış
yüzlərlə kəndləri, sahibsiz qalan bağları bərpa etmək lazım gəlirdi.

1921-ci ildə Ermənistanın
Azərbaycana hərbi müda­xi­ləsi qis­mən aradan qaldırıldıqdan sonra Xocalıda
dinc quru­culuq işlərinə başlandı. Dinc quruculuq işləri çox mürəkkəb bir
dövrdə sənaye bazası nisbətən zəif, xırda əmtəə istehsalı çox üstün olduğu bir
şəraitdə davam etdirildi.

Xalq təsərrüfatının bərpa
edilməsi, bütövlükdə Qara­bağda məh­suldar qüv­vələrin inkişafı, milli dövlət
qurucu­luğu işində Azər­bay­canda işləmiş və ya Moskvanın bila­vasitə göstərişi
və xüsusi tap­şırığı ilə buraya gəlmiş M.İ.Ka­linin, F.D.Stasov, M.V.Frunze,
A.P.Serebrovski, KQ.N.Ko­minski və xüsusən partiyanın Zaqaf­qaziya ölkə
komitəsinin birinci katibi Q.K.Orconigidze inkişaf üçün isti­qamətlər
verirdilər.

Xocalıda xalq təsərrüfatının
bərpası və inkişafı, hər şeydən əvvəl milli məsələlərin, Sovet imperiyasının
tələbləri əsasında, həllindən asılı idi. Xocalıda millətlər arasında siyasi
hüquq bəra­bər­liyinin təmin edilməsi bayrağı altında geniş tədbirlər görüldü.
Millətlər arasında faktiki bərabərlik pərdəsi altında bölgədə
qeyri-azərbaycanlıların yerləş­diril­məsinə xüsu­si diqqət verildi. Belə bir
tədbirləri həyata keçirərkən 1921-ci ilin martında keçirilən RK(b)P X qurultayı
millətlərin faktiki bərabərliyini yaratmaq haqqında qərarını əsas götü­rürdü.

Sovet təsərrüfatı sisteminin
təşkili işinin planlı qaydada apar­ılması üçün 1920-ci ilin avqustunda
Azərbaycanın SSR Xalq Torpaq Komissarlığının nəzdində kolxoz və sovxoz şöbələri
yaradıldı. Kolxoz quruculuğu üçün tədbirlər həyata keçirilməsi üçün respub­likanın
bütün qəzalarında və o cüm­lədən Qarabağda torpaq şöbələri nəzdində xüsusi
kolxozlar bölməsi təşkil olundu. Sovet təsərrüfatı yaratmaq üçün “əsasnamə”
hazırlandı. Sovet təsərrüfatı quruculuğu üçün ştat vahidi müəy­yən olundu,
vəsait ayrıldı.

1920-ci ilin avqustunda Bakıda
Azərbaycan Xalq Torpaq Komis­sarlığının torpaq komitələri sədrlərinin qurultayı
keçi­rildi. Qurul­tayda bəylərin, xanların, məscid və kilsə torpaq sahələrinin
tamamilə müsadirə olunması barədə qərar qəbul edildi. Partiya ən yaxşı təş­kilat
və təşviqat qüvvələrini yoxsul kəndlilərə arxa­lanmaq, ortabab kəndliləri
qorumaqla mülkə­darların tama­milə məhv edilməsi planını irəli sürdü.

Azərbaycan Kommunist
Partiyasının 1921-ci ilin oktya­brında keçirilən II qurultayında da sovet
təsərrüfatı quru­culuğu məsələlərinə toxunuldu. Qurultay respublikada olan ən
iri təsərrüfatlarda sovet təsərrüfatının yaradılmasını irəli sür­dü. Bu
tədbirlər Sovet Rusiya­sında və digər res­pub­likalarda olduğu kimi həyata
keçirilmişdir. Belə ki, 1920-ci il iyunun 4-də Xocalıda nümunəvi
təsərrüfatlarda sovxoz təşkil etmək üçün tədbirlər görüldü. İyul-avqust
aylarında Xocalıda sovet təsərrüfatı yaradıldı [5].

Yeni İqtisadi Siyasətə keçidlə
əlaqədar yaranmış kolxoz və sovxozların ömrü çox çəkmədi. 1922-ci il martın 1-də
müvəq­qəti olaraq bölüşdürülməmiş və ehtiyat fondunda qalmış torpaq sahə­lərinin
müddəti 3 ildən yuxarı olmaq şərti ilə müqavilə əsasında, xüsusi şərtlərlə
icarəyə verildi. 1922-ci il iyunun 3-də Xocalıda olan bağların bir hissəsi
keçmiş sahiblərinə qaytarıldı [6, i. 3786, v.10].

Xocalıda sovet təsərrüfatları
ilə yanaşı artellər, kommunaların yaradılmasına da cəhdlər olundu. 1920-ci il
avqustun 22-də kənd təsərrüfatı artelinin, av­qustun 24-də isə kommunaların
yaradılması barədə nizam­namə qəbul edildi [7]. Burada artelə və ya kommunaya
daxil olanların hüquq və vəzifələri müəyyən olundu. Kollektiv təsərrüfat
yaratmaq məqsədi ilə Bakıdan respublikanın ayrı-ayrı qəza­larına xüsusi
təlimatçı qruplar göndərildi. Təli­matçılar artel və kommunaların yaradılması,
onların kənd təsərrüfatı avadan­lıqları ilə təchiz olunmasında bilavasitə
iştirak etməli, eyni zamanda torpaq sahələri ayrılarkən orta­ya çıxa biləcək
hər hansı münaqişəli məsə­lələri yerindəcə həll etməli idilər. 1921-ci ilin
aprel ayında Azərbay­can SSR XTK-nın bilavasitə göstərişi ilə Qarabağa 52 nəfər
nüma­yəndə göndərilmişdir. Həmin nüma­yəndələrin cəmisi 10 nə­fə­ri kənd
təsərrüfatı mü­təxəssisləri idi. Qeyd edək ki, həmin 52 nəfərdən 8 - nəfəri
Xocalıda fəaliyyət göstərmişdi [7].

1921-ci il mayın 28-də
Azərbaycan SSR XTK-nın kolle­giya­sında komissar­lı­ğın kolxozlar şöbəsi və
onun yerli orqanları haq­qında “əsasnamə” qəbul olundu. Əsasnaməyə əsasən
respublikanın bütün qəzalarında torpaq şöbələri öz işlərini – yaradılacaq
artellər üçün yararlı torpaq sahələri ayırmaq, suvarma işlərinə nəzarət etmək,
kənd təsərrüfatı alətləri və qoşqu qüvvələri ilə təchiz etmək, artelə daxil
olmaq istəyən təsərrüfatların maddi-texniki köməyini təşkil etmək və s.
vəzifələri həyata keçirməli idilər. Bütün bu vəzifələri həyata keçirmək üçün
xüsusi fond yaradıldı. Bu fonda ilk növbədə 100 milyon manat məbləğində pul
ayrıldı [9, f.89, s.1, i.3787, m.10].

Azərbaycan İnqilab Komitəsinin
15 dekabr 1920-ci il tarixli dekretinə əsasən Xocalıda 21.874 desyatin otlaq,
42 desyatin meşə milliləşdirilərək yerli əhalinin ixtiyarına veril­di. 1921-ci
il 17 mart tarixli “bütün növ məhsul inhi­sarının ləğv edilməsi haqqında” veril­miş
dekretə əsasən Xocalı ərazisində ərzaq sapalağı ləğv olundu [9, i. 3787, v.10].
Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi, Xocalıda da “Çanaq” tətbiq edildi. Kənddə
artel, kommuna quruculuğu işləri genişləndirildi. Xocalıda hər biri 30
təsərrüfatdan ibarət artel təşkil edilmişdir. 1921-ci ilin yaz əkin kompa­niyası
zamanı apa­rılan hesab­lamalara görə Xocalıda olan 5400 fərdi kəndli
təsərrüfatının 2,8 faizi artellərdə birləşdirilmişdi. Bəhs olunan dövrdə
Xocalıda 157 artel fəaliyyət göstərirdi ki, bu artellərdə 20 xış, 9 kotan, 50
qoşqu qüvvəsi qeydə alınmışdı. Qeyri-azərbaycan­lılardan ibarət yaradılmış
təsər­rüfatların təşkili prosesində Azərbay­can kəndlərini bu təsər­rüfata cəlb
etmək məqsədilə bey­nəl­miləlçilik təbliğatına diqqət artı­rılırdı. Bölgədə
artel təsər­rüfatlar yaradılarkən təmtəraqlı adlar seçi­lirdi. Məsələn,
Xocalıda təşkil olunan artellərə “Bolşe­vik”, “Şəfəq”, “Zəh­mət”, “Paris kommu­nası”, “Litvinov” və s. adları
veril­mişdir. Xocalıda ilk kollektiv təsərrüfatlarının yaradıl­ma­sında rus,
erməni əsgərlərindən istifadə olunmuşdur.

Respublikanın bir çox
bölgələrində olduğu kimi Xocalıda da, artel­lərə, kommunalara, kolxoz və
sovxozlara daxil olmaqla öz mülklərini qoruyub saxlamağa cəhd edən, iri torpaq
sahibləri, varlı kəndlilər də az olmamışdır. 1921-1926-cı illərdə Xocalının
kəndlərdə 104 nəfər iri təsərrüfat sahibləri bu cür üsullardan istifadə etməyə
cəhd göstər­mişlər. 1923-cü ilin yazında respublika Xalq Torpaq Komis­sarlığının,
Qara­bağ partiya və təsərrüfat orqanları ilə apar­dıqları yoxlama zamanı məlum
olmuşdur ki, 60 nəfərdən çox iri torpaq sahibləri artel, kommuna, kolxoz
yaratmışdır. Xocalıda təşkil olunan artel yalnız qolçomaq və onların
qohumlarından ibarət idi. Kənddə yaradılmış artellərə ancaq iri torpaq
sahibləri cəlb olun­muşlar [10].

1920-1921-ci illərdə Xocalıda
artel, kommuna və sovxozların yaradıl­ması işi qismən sürətlə getmişdir.
1922-ci ilin sonu və 1923-cü ilin payı­zında bu təsərrüfatların çoxu dağıdıldı.
1925-1926-cı təsərrüfat ilindən başlaya­raq artel və sovxozların yaradılması
işində yenidən canlanma yarandı [12].

Xocalıda kollektiv təsərrüfat
formalarının yaradıl­masını şərti olaraq bir neçə mərhələyə bölmək mümkündür.
Onun ilk mərhələsi 1921-26-cı illər kimi qiymət­lən­dirmək olar. Bu vaxt
yaradılmış kollektiv təsərrüfatlar içərisində kommunalar, artellər və ilk sovet
təsərrüfatları daha çox yer tuturdu. Bu illərdə respublikada 132 kommuna, 46
kənd təsərrüfatı arteli, 40-a yaxın sovet təsər­rüfatları yaradıl­mışdır [13,
s.37, i.64, v.49]. 1921-1926-cı illərdə Xocalıda 3 sovet təsərrüfatı, 5 artel,
3 kommuna var idi. Bunların 70 təsər­rüfatı, 240 desyatin yararlı torpaq
sahələrini, 689 baş mal-qarası var idi [13]. Bu təsər­rüfatlar xırda
təsərrüfatlar olduğundan uzun müddət fəaliy­yət göstərə bilmədi. 1925-1926-cı
illərdə Xocalıda cə­misi bir neçə sovxoz və kolxoz fəaliyyət göstərirdi. Bəhs
etdiyimiz dövrdə Xocalıda kommunalar, xırda artellər ləğv olunmağa başlandı.

1926-cı ildən kolxozların və
sovxozların fəaliyyətində qismən canlanma yaran­dı. Bu illərdə Xocalıda daha
çox yoldaşlıq cəmiy­yətləri inkişaf edirdi ki, bunların sayı 4-ə çatmışdı.
1926-cı ildə Xocalı ərazisində 3 təsərrüfat arteli, 2 bağçılıq fəaliyyət
göstərirdi. Ümumi kollektiv təsərrüfatın sayı isə 6 idi [14, s.37, i. 571,
v.49]. 1926-cı ildə sənaye sahəsində olduğu kimi kənd təsərrüfatı sahəsində də
xüsusi canlanma yarandı. 1924-1926-cı illərdə taxıl əkini sahəsi 60 faiz,
mal-qaranın ümumi sayı 45 faiz, texniki bitkilərin səpini isə 35 faiz
artmışdır. Bu artım Azərbay­canın hər yerində olduğu kimi Xocalıda da
təbəqələşməni güclən­dirirdi. Xocalının təsərrüfat həya­tında və əhalinin
sosial vəziy­yətində yara­nan nisbi canlanma, siyasi gərginliyin güclən­məsinə
səbəb oldu.

1924-cü ildən başlayaraq istər
mərkəzi və istərsə də yerli mətbuat səhifələrində “kimi qolçomaq, kimi
zəhmətkeş hesab etmə­li?” ifadələri ortaya atıldı. “Bakinskiy raboçi” qəzetinin
1924-cü il martın 3-də “Sovet hökuməti yoxsul­ların hökumə­tidir”, “Kommu­nist”
qəzetinin 23 fevral 1925-ci il tarixli sayında “Yad ünsürlərə münasibət necə
olma­lıdır?”, “Bazar­da alver edənləri qolçomaq ad­landırmaq olarmı?”
çağırışları Xocalıda sinfi mübarizəni genişlən­dir­mək şüarı kimi səslənir. Bu
şüar Xocalıda milli münasi­bətlərin də yenidən alovlanması kimi də əks səda
doğururdu.

Sovet dövlətinin Xocalıdakı
yerli orqanları mərkəzin verdikləri göstərişlərə, mətbuatın çağırışlarına cavab
olaraq sosial-siyasi pro­seslərin səmtini, imperiya siyasətinə uyğun­laş­dırmağa
çalışdı. Bu məqsədlə əhalinin ilk növbədə yoxsul təbəqəsini sosializm quru­culuğuna
cəlb etmək üçün koope­rativ­ləşdirmə, kredit verilməsi, va­hid kənd təsərrüfatı
ver­gisi, yer quruluşunda güzəştlər, yoxsul fondunun yaradıl­ması və s.
tədbirlərindən istifadə etməyə başladılar.

1927-ci ildə Respublikada kənd
təsərrüfatının bankının nəz­dində xüsusi yoxsullar fondu təşkil olundu. Həmin
fond yoxsullara kömək üçün ildə 160 min manat, 1927-ci ildə isə 350 min manat
pul buraxmışdır. Bu vəsaitin bir hissəsi Xocalıya ayrılmışdır. Bununla yanaşı
Xocalıda kolxoz qurucu­luğunun genişlən­dirilməsinə diqqət artırıldı. Kollek­tiv
təsər­rüfatlar üçün bəzi güzəştlər edildi [16].

Azərbaycan K(b)P-nin VIII
qurultayının (noyabr 1927-ci il) “Kənddə iş haqqında” qəbul etdiyi qətnamədə
deyilirdi: “Kəndin kollektivləşdirilməsi bizim əməli şüarı­mız olmalı­dır” [22,
s.1, iş 147, v.13].

ÜİK(b)P-nın XV qurultayının
(dekabr 1927-ci il) “kənd təsər­rüfatının kol­lek­tiv­ləşdirilməsi haqqında”
qərarı kolxoz quruculuğunu genişləndirilməsinə yeni bir mərhələ oldu. Bu
mərhələdə başlıca diqqət kənddə kapitalist ünsür­ləri adlan­dırılan təbəqə
üzərinə hücu­mu genişləndirmək və onları ləğv etmək xəttinin həyata keçiril­mə­sinə
yönəldildi. Qurultaydan bir qədər sonra Bakıda kollektiv təsər­rüfat
nümayəndələrinin ümumres­publika qurultayı (fevral-mart 1928-ci il) çağırıldı
[16]. Qurultayda kollektiv təsərrüfat­ların təsər­rüfat sahələrini geniş­lən­­dir­mək,
yer quruluşu işlərini nizama salmaq, bu məq­sədlə kredit ayırmaq haqqın­da
qərar qəbul olundu. Qurultay, eyni zamanda kolxoz quruculuğu işinə bilavasitə
rəhbərlik etmək üçün mərkəzi idarə – “kolxoz sentr”in yaradılması barədə də gös­təriş
verdi [17, s.24].

XV qurultaydan sonra kollektiv
təsərrüfatların geniş­lən­diril­məsinə, onların texniki bazalarının
gücləndirilməsinə diq­qət artırıldı. Kənddə varlı təbəqələrin üzərinə hücum
geniş­ləndirildi. Bu məqsədlə qəza partiya komitəsinin işinin yox­lanıl­masına
da diqqət artırıldı. 1928-ci ildə Xocalı partiya komitəsinin işi Azərbaycan KP
(b) MK tərəfindən yoxlanıldı. Yoxlama zamanı yerlərdə gedən sosial-siyasi
proseslərə ciddi diqqət verildi [19].

1927-1928-ci ildə keçirilən
ərzaq kompaniyasında yaran­mış böhranlı vəziyyət respublikanı çıxılmaz bir hala
saldı. Qolçomaq adı altında varlılara qarşı necə mübarizə aparmaq ciddi bir
məsələ kimi ortaya çıxdı. Bu dövrdə Buxarin-Rıkov və onların tərəfdarları qol­çomaqlara
qarşı tətbiq edilən tədbirlərə, kolxoz və sovxozların genişlən­dirilməsinə qarşı
çıxdılar. Onlar təsərrüfat sahəsində özünü doğrultmayan kolxoz və sovxozların
çıxış yolunun olmadı­ğını bildirdilər. Buxarin-Rıkov qrupu eyni zamanda keçid
dövründə sinfi mübarizənin labüd bir hal olduğunu inkar edir, qolçomaqlara dinc
yanaşmanı vacib hesab edirdilər. Buxarin-Rıkov qrupu­nun bu ideyaları ölkənin
əksər yerlə­rində, o cümlədən Azərbay­canda, onun ziddiyyətlərlə dolu bir
bölgəsi olan Xocalıda də tərəfdarları meydana çıxdı. Xocalının təşkilat­larında
Buxarin-Rıkov qrupunun ideyasını dəstəkləyənlər tapıl­dı. Bu təşkilatlar kənddə
partiya siyasəti əleyhinə çıxdılar. Onlar kolxoz və sovxozların təsərrüfat
fəaliyyətini kəskin şəkildə tənqid edirdilər. Xocalı dairə fəallarının
yığıncağında qol­çomaqlara göstərilən müqavi­mətin düzgün olmadığını qeyd
etmişlər: “Qolçomaq bir o qədər qorxulu deyil və onu sıxışdırmaq yersizdi.
“Sahib­karlara qarşı müba­rizə, təsərrüfatı dağıtmaq, əhalini bir-birinə qarşı
qoymaq deməkdir”. Səhləbad kəndinin ilk partiya özəyinin Xocalı partiya
təşkilatına 1928-ci il 3 oktyabr tarixli məktubunda yazılırdı: Kəndinizdə
qolçomaq yoxdur, ortabab hesab olunan bir neçə ailə 35 təsərrüfatdan ibarət
olan artelin təsərrüfat işində fəal iştirak edir… Onlar öz təsərrüfat alətləri
qoşqu qüvvələri ilə xırda təsərrüfatlara da kömək edirlər” [14, s.37, iş 382,
v.49].

Kənd təsərrüfatını fəal
surətdə inkişaf etdirməyə çalışan sahibkarlara qarşı müqavimətin
dayandırılmasının tərəfdarı gənclər təşkilatının içərisində də ortaya çıxdı.
Həmkarlar, gənclər təşkilat­larının yığıncaqlarında sənayenin kəndlərin hesa­bına
inkişaf etdir­məklə onların dilənçi vəziyyətinə salın­ması barədə partiya
siyasətinə yenidən baxılması tələb olunurdu.

1928-ci ildə kənddə aparılan
vergi siyasəti Xocalı əhalisini dilənçi kökünə gətirib çıxarmışdı. 1929-cu ilin
əvvəllərində Xocalı ərazisi üzrə fərdi kəndli təsərrüfatlarının vahid kənd
təsərrüfat ver­gisinə cəlb olunması məsələsinə baxılan zaman məlum olmuşdur ki,
yoxlanılan təsərrüfat­larının hər birinin üzərinə qoyu­lacaq vergi nəzərdə
tutul­duğundan iki dəfə və bəzən hətta üç dəfə artıq alın­mışdır [19, s.37, i.
27, v.24]. 1928-ci ilin payızında Xocalıda 54 nəfər varlı kəndli siyahıya
götürülmüş, onların əmlakları əllərindən alınmışdır. Araşdırma­lardan məlum
olur ki, həmin əmlakı müsadirə olu­nanların hamısı azər­baycanlılar idi.
Beləliklə, qolçomaqlara qarşı aparılan “sinfi mübarizə” Xocalıdakı
sosial-siyasi vəziy­yətə ağır təsir gös­tərdi.

1928-ci ilin yanvarında
İ.Stalinin Sibirə olan səfəri zamanı göndərilən direktivlərdə yerlərdə yaranmış
böhran, ərzağın baha­laş­ması qolçomaqların bazar cəbhəsini yarması kimi
qiymətləndirildi. Buna görə bütün alverçiləri, qolço­maqları həbs etmək
vəzifəsi irəli sürüldü. Eyni zamanda, varlılara, xüsusilə iri təsərrüfatçı
hesab olu­nan qolçomaq­lara, ticarətlə məşğul olan adamlara qarşı “yumşaqlıq
göstərən” partiya, sovet işçiləri cəzalandırıldı, onların böyük ək­səriyyəti
vəzifə­lərindən kənar edildi [27, s. 59].

1929-cu ilin yaz taxıl
kompaniyası zamanı ölkədə fövqəladə tədbirlər görüldü. Həmin dövrdə “Pravda”,
“Kom­munist”, “Bakin­skiy raboçi” və s. qəzetlər kənddə sinfi müba­rizənin
genişlənməsini böyük “ilhamla” işıqlan­dırdılar. “Kom­­­mu­nist” və “Bakinski
raboçi” qəzetləri 1929-cu ilin təkcə aprel-may aylarında öz səhifələrində bu
məsələyə aid 200-dən çox məlumat dərc etmişdir. Mətbu­atda “Sinfi düş­mənə
qarşı hücum”, “Aramızda qolçomağa yer olmama­lıdır”, “Kulaq­lar”, “Qolçomaqları
hər vasitə ilə susdurmalı”, “Yad ün­sürlər” və s. başlıqları altında yazılar
dərc olun­muşdur. Ölkədə yaranan belə bir vəziyyət kənd­lərin kütləvi
çıxışlarına səbəb oldu. 1929-cu ildə təkcə Xocalıda 11-dən çox kəndli çıxışı, 5
silahlı toqquşma qeydə alınmışdır [20].

1930-cu il yanvarın 11-də
“Pravda” qəzetinin “Qolço­maqları bir sinif kimi ləğv etmək günün vacib
məsələsidir” adlı baş məqaləsi Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi Xocalıda da
qolçomaqlara qarşı mübarizə təbliğatı geniş vüsət aldı. “Pravda” qəzetinin
irəli sürdüyü bu tezis İ.Stalinin hələ 1929-cu il dekabrın 28-də
marksist-aqrarların konfransında hərtərəfli “əsaslandırılmışdır”. İmperiyanın
başçısı İ.Stalin qeyd edirdi ki: “Biz qolçomaqları istis­marçılıq meyil­lərinin
məh­dud­laşdırılmamaq siyasətindən qolçomaqların bir sinfi kimi ləğv olunması
siyasətinə keçmişik” [24].

Bütün ölkədə olduğu kimi,
Xocalıda da qolçomaqlara qarşı mübarizə əsasən üç istiqamətdə, antisovet,
antibol­şevik, əksinqilabçı bayrağı altında aparılırdı. Bu qəbildən olan
adamlar ailə başçısı olarsa güllələnir, ailə üzvləri Sibirə, Orta Asiyaya
sürgün edilirdi. Kəndlərin digər şübhəli adam­ları respublikanın daxilində
ayrı-ayrı regionlara köçü­rülürdülər.

İqtisadi cəhətdən geridə
qalmış rayonlarda ən çox əyintilərə yol verildiyinə görə ÜİK(b)P MK-si 1930-cu
il fevralın 20-də “İqtisadi cəhətdən geridə qalmış milli rayon­larda
kollektivləşmə və qol­çomaqlara qarşı mübarizə haq­qın­da” xüsusi qərar qəbul
etdi [21, s.90]. MK xəbərdarlıq etdi ki, bu rayonlarda əsas diqqət kollektiv­ləşmənin
yüksək faizi dalısınca qaçmaq deyil, kütləvi kollek­tivləş­dirmə üçün
təşkilati-siyasi və iqtisadi zəmin yaratmağa yönəldil­məlidir. Sosializmin
bütün cəbhə boyu hücumu ilə bərabər kənddə “sinfi düşmən” hesab olunan
bacarıqlı təsərrüfatçılara, “ku­lak” ad­lan­dırılan adamlara qarşı mübarizə
genişlən­dirildi. Bu məqsədlə 1929-cu ilin sonu, 1930-cu ilin əvvəl­lərində res­publikanın
kəndlərinə və o cümlədən Xocalıya “Mər­kəzdən” partiya, sovet işçiləri, baca­rıqlı
fəhlə adı altında xüsusi “təlimat” keçmiş şəxslər göndərildi. Bəhs olunan
dövrdə Bakıdan Xocalıya 55 nəfər nümayəndə gön­dərildi [22, i. 74, v.131]. Bu
nümayən­dələrin böyük əksəriyyəti mil­liy­­yətcə ermənilər idi. Yerli partiya,
sovet orqan­larının rəsmi nüma­yəndələri ilə Xocalıda “yad ünsürlər” adı
altında azərbay­canlılara qarşı mübarizə aparıldı.

Sosializmin bütün cəbhə boyu
hücumu “düşmən” ad­lanan sinfi qüvvələr tərəfindən kəskin müqavimətlərlə qar­şılandı.
Xocalı əra­zisinə qarşı kütləvi repres­siyalar baş verdi. Xocalının bütün
partiya, dövlət orqanları bir növ ermə­niləşdirildi. 1930-cu ilin sonu 1931-ci
ilin əvvəllərində olan məlumatlara görə Xocalıda fəaliy­yət göstərən partiya və
sovet orqanlarında çalışan adamlar əsasən qeyri-azərbay­canlılardan iba­rət idi
[23, i.76, v.19]. Yerli partiya orqanları Xoca­lının bütün əhalisini siyasi sa­yıq­lığa,
dövlət idarə orqan­larını bürok­ratik ünsürlərdən qorumağa qarşı mü­barizəyə çağırırdı.
Bu çağırış azərbaycanlıların kütləvi şəkildə dövlət və partiya orqanlarından
qovulması ilə nəti­cələndi. Beynəlmi­ləlçilik bayrağı altında həyata keçirilən
bu tədbirlər Xocalıda qorxulu bir vəziyyətin yaranmasına səbəb oldu.

Belə bir şəraitdə Azərbaycan K
(b) P-nin XIII qurultayı çağırıldı. Qurultayın “məramı” belə idi: “daha çox
xalq düşməni” “aşkara çıxarmaq” hesabat məruzəsi ilə çıxış edən Azərbaycan
K(b)P MK-nın birinci katibi M.C.Bağırov son sözündə demişdir: “Belə bir
şəraitdə kimisə əfv etmək par­tiya­mızın mərkəzi komitəsini, Stalin yoldaşı
aldatmaq demək­dir. Heç kimi əfv etmək olmaz. Son günlərin faktları bir daha
göstərir ki, biz hələ düşmənlərin hamısını aşkara çıxarıb ifşa etməmişik. Mən
bir daha təkrar edirəm ki, buna görə də bizi döyürlər, həm də haqlı olaraq
döyürlər” [23].

Azərbaycan K(b)P MK-nın təkcə
5 noyabr 1937-ci il tarixli büro iclasında 279 nəfərin partiyadan çıxarılması
təsdiq olundu ki, bunlardan 7 nəfəri Xocalının mərkəzi orqanlarında işləyən
partiya işçisi idi.

1930-cu il aprelin 3-də Stalin
“Pravda” qəzetində “Kol­xozçu yol­daşlara ca­vab” adlı məqaləsində yazırdı:
“Qolço­maq Sovet haki­miyyətinin düşmənidir. Onun­la bizim aramız­da sülh
yoxdur və ola bilməz. Qolçomaqlar barəsində bizim siyasətimiz onları bir sinif
kimi ləğv etmək siya­sətidir”. O, qolçomaqları kənddən qovmağa, cismani məhv
etməyə çağırırdı. Belə bir göstəriş nəticəsində də Azər­bay­canda və o cümlədən
Xocalı rayonunda 1930-cu illərin əvvəllərində varlı kəndli təsərrüfatlarının
2,4 min hektar torpaq sahəsi və 540 min baş mal-qarası müsadirə olundu. Buna
görə də orta və ya varlı təsərrüfat sahibləri mal-qara­larının müsadirə olunma­ması
üçün ya kəsir, ya da dəyər-dəyməzinə satırdılar. 1930-cu ilin yanvarında SSRİ
MİK və XKS “mal-qaraların kəsilmə­sinə qarşı mübarizə aparmaq haqqında” qərar
qəbul etdi [24, s.271].

1930-cu ilin fevralında
“Qolçomaq təsərrüfatlarının özbaşına köçməsinin və onlar tərəfindən əmlakın
satıl­masının qadağan edilməsi haqqında” qərar qəbul edildi. Respublikanın
yerli idarə orqanlarına tapşırıldı ki, özbaşına köçən və əmla­kını satan qol­çomaqların
əmlakı dərhal müsa­dirə edilsin. Belə­liklə, hər bir təqib­lərə və təzyiqlərə
məruz qalan kənd­lilərin özbaşına yerdə­yişməsi qadağan olundu. Bu, əslində
təhkimçilik hüququ­nun tətbiq olunması və onun yeni forması demək idi. Digər
tərəfdən kənd “fəalları” tərə­findən məcbur edilən kəndlilər onların kəndlərdən
qovul­masını və məhkəmə məsuliyyətinə cəlb olunmasını tələb edir­dilər.
Beləliklə, qol­çomaq adı altında kənd varlılarına və hətta ortabablara qarşı
mübarizə başlandı. Belə bir müba­rizənin gedişində öz fərdi təsər­rüfatlarından
asanlıqla ayrıl­maq istəməyən ortabab qol­çomaq adı altında məhv edil­məyə
başladı. Kəndli təsərrüfa­tının kollek­tiv­ləş­dirilməsi ərəfə­sində “kulak”
təsərrüfatının sayı 2,7 faiz göstərilsə də, ilkin hesablamalara görə “kulak”
hesab olunan təsərrü­fatların sayı bundan iki dəfə çox hesaba alınmışdır. Bu
vaxt Xocalı əra­zisində qolçomaq təsərrü­fatı qalmadığı bir halda, 1930-cu ilin
yazında bu bölgələrdə 84 nəfərə qədər iri təsərrüfatçının olması qeydə
alınmışdır [26, s.1, iş 1, v.6]. 1931-ci ildə Xocalıda qolçomaq­ların sayı süni
şəkildə bir neçə dəfə artıq şəkildə qeydə alındı [25].

Azərbaycan K(b)P MK bürosunun
1930-cu il 11 avqust tarixli qərarında varlı təsərrüfatlara qarşı mübari­zənin
geniş­ləndirilməsi mühüm bir vəzifə kimi qoyul­muşdur [26]. Xocalı partiya
komitələrindən tələb olunurdu ki, avqustun 18-dən gec olmayaraq qolçomaq
həyətləri üzə­rində nəzarəti ciddi şəkildə gücləndirib, onların artıq əmlak­ları
müsadirə olunsun [27]. Dövlət taxıl tədarük planını ödəməyən, bu işdən boyun
qaçıran, sabotajlıq edən varlı kənd­­lilərə qarşı bir həftə müd­dətinə inzibati
aktların tətbiq olun­masını, qolçomaq təsər­rüfatlarını yenidən qeydə almağı
Dövlət Siyasi Orqanlarına tap­şırdı. Eyni zamanda, avqust ayının sonunadək
qolçomaq təsər­rüfatının yenidən hesaba alınması təxirə salınmadan icra
edilsin. 1930-cu ilin payı­zında varlı təsərrüfatların hesaba alın­ması işi
başa çatdırıldı [28].

Beləliklə, apardığımız
araşdırmalardan məlum olur ki, 1931-ci ilin altı ayı ərzində Xocalıda 54 varlı
təsər­rüfatı dağıdılmışdır [29, s.79]. Avqust ayının 1-də olan məlu­mata görə
respublikada 3483, sentyabrın 20-də isə 3802 varlı təsərrüfat qeydə alınmışdır.
1931-ci ilin fevra­lında aparılan hesablamalara görə varlı kəndli təsərrüfat­larının
sayı birdən-birə 5309-a qaldırıldı. Xocalıdan olan 2764 kəndli təsərrüfatının
təxminən 308-i varlı kəndlilər kimi qeyd edil­mişdir. Bu kəndlərin böyük
əksəriy­yəti öz yerlərindən Sibirə, Qazaxıstana “kulak” arxipelaq­larına sürgün
edilmişdir [30]. Siyahıya alınan var­lıların bir hissəsi məhkəmə məsuliy­yətinə
cəlb olunmuş, qalanları isə əmlakdan məhrum edilmişdir.

Azərbaycanın bütün
bölgələrində olduğu kimi, Xocalı ərazi­sində ət, yun tədarükü də inzibati
yollarla aparılmışdı. Ət, yun təda­rükü aparılarkən çox hallarda onun varlı və
yaxud yoxsul olmaları belə nəzərə alınmırdı. Araş­dır­malar­dan məlum olur ki,
Xocalıda ət tədarükü zamanı kəndlilər bir növ qarət olunmuş, onların
mal-qaraları, hətta toyuq-cücələri belə əllərindən alınmışdır. Xocalının kənd
təsərrüfatı şöbəsinin Azərbaycan K(b)P MK-nə 1930-cu il 28 noyabr məktubunda
verilmiş tapşırığı 150 faiz yerinə yetirdikləri bildirilirdi [30]. Bir çox
hallarda “xalq düşməni” adı altında kənd­lilərin əmlakı hər­raca qoyulurdu. Bu
cür repressiyaya məruz qal­mamaq üçün az-çox imkanlı kəndlilər mal-qaralarını
tələf edir, öz əmlak­larını bir növ dağıdırdılar. İmkanlı kəndlilərin böyük bir
his­səsi özlərini qolçomaq damğasından xilas etmək üçün kolxozlara girir,
təsərrüfat işində fəallıq göstərməyə çalı­şırdılar. ÜİK(b)P MK 14 mart tarixli
qərarından sonra 1930-cu il aprelin 14-də “Azər­baycanda kolxoz hərəkatın­dakı
səhvlər və əyintilər haq­qında” [31, s.2, iş 525, v.30] qəbul olun­muş qərarda
Respublikanın bir çox rayonlarında, o cümlədən Xocalı rayonunda
kollektivləşmənin gedi­şində yol verilmiş səhvlər, nöqsanlar qeyd olundu. Həmin
ilin yayında kütləvi şəkildə kolxozlara girən kəndlilərin çoxu 1930-cu ilin
sonunda kolxozlardan çıxdılar. AK(b)P MK-nın məlum qəra­rında göstə­rilirdi ki,
“rəqəmlər arxasınca qaçan bir sıra yerli təşki­latlar qolçomaqlıqdan salmaq
işində çox ağır səhvlərə yol ver­mişlər”. AK(b)P MK-nın X qurultayında MK-nın
birinci katibi N.F.Qikalo hesabat məruzəsində etiraf edərək bildir­mişdi ki,
kollektivləşdirmədə yol verilən səhvlərin ən baş­lıcası inzibat­çılığa görə
Azərbay­can birinci yeri tutur. 1930-cu ilin yaz əkin kom­paniyası zamanı
Xocalı ərazisində 30 qolçomaq təsər­rüfatının mü­sadirə edilməsində kobud
səhvlərə yol verilməsi rəsmi orqanlar tərəfindən təsdiq edilmişdir [33, s.1, iş
3, v. 15]. Aparılan elmi araş­dırmalara görə 1930-cu ildə Xocalının kəndli
təsər­rüfatının təxminən 12 faizi qol­çomaq təsərrüfatı hesab olunmuş, onların
çoxu seçki hüquq­larından məhrum edil­mişdir [34].

1930-cu ilin sonundan
başlayaraq Xocalıda kolxoz hərəkatı yenidən canlandı. 1931-ci ilin yaz əkin
kompaniyası zaman kol­lektivləşdirmənin faizi 11-dən 16-ya çatmışdır. 1932-ci
ilin sonunda Xocalıda kəndli təsərrüfatlarının yarıdan çoxu kolxozlara daxil olmuşdur
[33, i.96, v.11]. Kollektivləşmənin faizi artdıqca kəndli əmə­yi­nin istismarı
da güclənirdi.

1933-1937-ci illərdə
qolçomaqlara qarşı mübarizə “kənd­də qol­çomaqlara qarşı kolxozlar uğrunda”
şüarı al­tında həyata keçirilməyə başladı. Bu dövrdə partiya, sovet və hüquq
mühafizə orqanlarının başlıca hədəfi varlı kənd­lilər idi. Xocalıda
kollektivləşmənin faizi artdıqca qolçomaq damğa­sına məruz qalan kəndlilərin də
sayı artırdı. Kənddə partiya və sovet orqanlarından tələb edilirdi ki, “bütün
cəbhə boyu qolçomaq­ların üzərinə hücumu güc­ləndirməli, bütün sahələr­də
onların müqavimətini qırmalı”. Dağınıq fərdi kəndli təsər­rüfat­çı­larına qarşı
apa­rılan mü­barizə 1933-cü ildə ölkədə kütləvi aclığın baş verməsinə səbəb
oldu, bu isə Xocalıda əhalinin kütləvi yerdəyiş­mə­sinə səbəb oldu [35].

1933-1934-cü ildə sovxozlarda,
MTS-da yaradılan siya­si şöbə­lər bu cür əhali axınının qarşısını inzibati
yolla ala bildilər. İş yer­lərindən qaçan işçilərin bir çoxları məhkəmə
məsuliyyətinə alındı. 1935-1937-ci illərdə kol­xozların möh­kəm­ləndirilməsi
üçün görülən tədbirlərin sayı genişləndirildi. Beləliklə, 1937-ci ildə Xocalı
ərazi­sində sosialist istehsal münasibətləri zor gücünə olsa da qalib gəldi.
1937-ci ilin oktyabrın 1-nə olan məlumata görə Xocalının kəndli təsərrüfatının
80 faizini, əkin sahələrinin 91 faizini kollektiv təsər­rüfatı əhatə edirdi
[37, s.1, iş 118, v.22]. Bu dövrdə Xocalıda nisbi sinfi “sabitlik” yaradıl­mışdır.

Birinci beşillikdə kənd
təsərrüfatının 60 faizdən çoxu­nun kol­lektivləşdiril­məsi, kolxozlar üçün
maşın-traktor stan­siya­larından ibarət maddi-texniki baza yaradılması, sovxoz
şəbə­kəsinin genişlən­dirilməsi – bütün bunlar kənd təsər­rüfatının yenidən
qurulmasının əsasən başa çatması, kənddə yeni rejimin yaradıl­ması demək idi.
Lakin, yaradılan kolxoz, sov­xoz və MTS-lar Xocalıda iqtisadi tələb­lərə cavab
ver­mirdi. Bunun nəticəsi olaraq 1933-1934-cü illərdə ölkədə və o cümlədən
Xocalı ərazisində güclü aclıq baş verdi. Ölkə­də baş verən belə bir böhranlı
vəziyyətdən çıxmaq üçün bir sıra tədbirlər görüldü. Xocalıda kolxozlara zor ilə
cəlb olunan və bu təsərrüfatda ürəklə çalışmayanlara qarşı kəskin müba­rizə
aparıldı. Sovxozların və MTS-lərin yanında siyasi şöbələr yaradıldı. Siyasi
şöbələrdə işləmək üçün kəndə çoxlu yeni qüvvələr göndərildi. Siyasi şöbələr
kolxoz, sovxoz və MTS-nı möhkəmləndirmək üçün tədbirlər gördü. Elliklə kol­lek­tivləşmə
yarışı nəyin bahasına olursa-olsun davam etdirildi. Xocalı ərazisində
kollektivləşmə 45 faizdən 65 faizə çatdırıldı [39]. Təkcə 1934-1935-ci təsərrüfat
ilində kollek­tivləş­dirmənin faizi 80-ni keçmişdi. Xocalıda həbslər, sürgün­lər
adi hala çevrildi. Sosializm yarışı bayrağı altında kütlələr təsərrüfat quru­culuğuna
cəlb olundu. MTS-lərdə iki il yarım fəaliyyət göstərən siyasi şöbələr 1934-cü
il noyabr ayından ləğv edildi.

1934-1935-ci illərdə Bakıdan
respublikanın ayrı-ayrı rayonla­rına və o cümlədən Xocalıya göndərilən nü­mayəndələr
kolxozların möhkəmlən­dirilməsi üçün kütləvi təbliğat iş aparır, “yad ünsürlər”
adlanan bəzi kolxozçular kolxoz­lardan qovularaq məsuliyyətə alın­mışlar. Bəhs
olunan dövrdə Xocalıda 74 nəfər kolxozçu məhkəmə məsuliyyətinə cəlb olunmuşdur.
Xocalı rayonunun kənd­lə­rindən 65 nəfərdən çox kolxozçu kolxozdan xaric edil­miş­dir.
Bu cür tədbirlər fərdi təsərrüfatçıların kollektiv təsər­rüfata daxil olması
işinin daha da sürətlənməsinə səbəb oldu. 1936-cı ildə Xocalıda 645 nəfər fərdi
təsərrüfatçı zor ilə kolxozlara daxil olmuşlar. 1934-cü ildə Xocalıda
kollektivləşmənin faizi 81-i idisə, 1937-ci ildə 94-ə çatmışdır. Bəhs olunan dövrdə
Xocalıda kollektiv­ləşmə 25 faiz artmışdır.

Kənddə Sovet imperiyasının
mövqelərinin möhkəm­ləndiril­mə­sində kollek­tivləşdirmə xətti mühüm rol
oynadı. Kəndli kütlələrinin sosial-iqtisadi həyatında baş vermiş hadisələr
Xocalı ərazisində kapi­talist münasibətlərinin yox edilməsi ilə nəticə­ləndi.
Kollektivləşmə ölkənin hər yerində olduğu kimi, Xocalıda da əhali­nin əsas
kütləsinin həyat tərzini imperiyanın prinsipləri əsasında dəyişdirdi. Xocalıda
milli, etnik tərkibində xeyli dəyişikliklərə səbəb oldu. Bu sahədə daha güclü
sosial baza yaradılması üçün zəmin hazırladı.

Beləliklə, 1920-1930-cu illər
ərzində Xocalıda mərkəzin pla­nına uyğun inzibati amirlik və zorakılıq yolu ilə
kənd təsərrüfatının kollektivləşməsi başa çatdı. Kolxozlar kənd təsərrüfatı mallarının
istehsalçısına çevrildi. 20-30-cu illərdə Mərkəzin maraqları əsasında Xocalıda
həyata keçi­rilən tədbirlər, kənddə köklü dəyişikliyə səbəb oldu. Belə ki,
kapitalist təsərrüfatları tamamilə ləğv edildi. Mərkəzin “xüsusi” nəzarəti ilə
xüsusi mülkiyyət aradan qaldırıldı və bununla da ticarət zəiflədi. Vəziyyətdən
istifadə edərək Xocalıda hakimiyyəti ələ keçirən qeyri-azərbaycanlıların
təsərrüfatsızlığı, məsuliyyətsizliyi və “əli­açıqlığı” nəticə­sində xalq əmlakı
Rusiyaya və Ermə­nistana daşınır, talan edilirdi. Kollektiv əmək, kəndlinin
necə və nə qədər işlədiyini pərdələyir, bu isə əməyə marağı aşağı salırdı.
Kənddə bərabərlik psixologiyası formalaş­dırılır, əs­lin­də kənd­li asılı
olduğu erməni rəhbərliyinin bütün tələb­lərini yerinə yetirən “robota” çevri­lirdi.
Yeni cəmiyyət möh­kəmləndikcə erməni rəhbərliyinin Xoca­lının təsər­rüfat,
partiya orqanlarına müdaxiləsi artmış və nəzarət etmək im­kanı geniş­lənmişdir.
Xocalı ərazisində ixtisaslı mütəxəs­sislərin sayı artmışdır. Ümumiyyətlə
Respublikamız keç­miş SSRİ-nin “ikinci pambıq bazası”na çevrilmiş, kənd təsər­rüfatının
inkişafı nəticəsində Rusiya sənayesini canlandıra bilən xammal mənbəyi
yaradılmışdır.

Kənd təsərrüfatının
sosialistcəsinə yenidən qurulması – kollek­tivləşdirmə Xocalının 20-30-cu illər
tarixinin ən dəhşətli səhifə­lərindəndir. Bu illər rayonun kəndlərinin tari­xinə
ən ağır, əzablı və dəhşətli dövr kimi daxil oldu. Kollek­tivləşmənin ən
dəhşətli faciə­lərindən biri qolço­maq­lara və onların tərəfdarlarına divan
tutulması idi. Bu dövrdə Xocalıda minlərlə qolçomaq və varlı kəndli ailəsi məhv
edildi və ya sürgün olundu. Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi Xocalıda da
kollektivləşmə dinə, milli ənənələrə qarşı mübarizə ilə müşayiət olundu. Bu
proses zamanı məs­cidlər dağıdıldı qadınların çadraları əllərindən alındı
Kolxoz quruculuğunda yol verilən əyin­tilər, səhvlər, zorakılıq və
inzibatçılıq, qolçomaq­lara, varlı və ortabab kəndlilərə qarşı çevrilmiş kobud,
qeyri-insani tədbirlər kənd­lilərin kütləvi narazılığına səbəb oldu. Xocalı ərazisində
sovet rejiminə və kollektivləşməyə qarşı kəndli üs­yanları kütləvi müqavimət
hərəkatı baş verdi. 1930-cu ildə Xocalıda qaçaq dəstələri öz fəaliyyətlərini
genişləndirdi. Lakin sovet hökuməti bu hərə­katı güclü hərbi hissələr vasi­təsilə
çox amansızlıqla yatırdı Üsyançıların bir hissəsi güllələndi, bir hissəsi həbs
edildi, digər bir hissəsi isə sürgün olundu Bununla da Xocalıda çox ağrılı,
əzablı və dəhşətli yollara aparılan kol­lek­tivləşmə nəticəsində kolxoz
quruluşu yaradıldı.